تقویت اعتماد به نفس

تقویت اعتماد به نفس
عزت نفس از اصلی ترین عوامل رشد مطلوب شخصیت می باشد و از جمله مفاهیمی است که در چند دهه اخیر مورد توجه پژوهشگران و صاحبنظران روانشناسی و علوم تربیتی قرار گرفته است. نیاز به «عزت نفس» را اندیشمندانی نظیر:
آدلر(۱۹۴۰)، آلپورت (۱۹۳۰) و سالیوان (۱۹۳۷) نیز پذیرفته اند. فریج (۱۹۶۸) و وارگو(۱۹۷۲) از عزت نفس به عنوان یک سپر فرهنگی در مقابل اضطراب نام می برند. همچنین کوپر اسمیت (۱۹۶۷) در تحقیق خود به این نتیجه رسید که کودکان برخوردار از «عزت نفس بالا» ، افرادی هستند که با احساس اعتماد به نفس و بهره گیری از استعداد و خلاقیت خود به ابراز وجود می پردازند و به راحتی تحت تأثیر عوامل محیطی قرار نمی گیرند.
پوپ و همکارانش (۱۹۸۹) معتقدند که وجود شکاف و فاصله بین «خود ادراک شده» و «خود ایده آل» از جمله عواملی است که مشکلاتی را برای عزت نفس انسان فراهم می کند.(بیابانگرد، ۱۳۷۳: ۲)
شخصیتی که از عزت نفس بالایی برخوردار است خود را به گونه ای مثبت ارزشیابی کرده و برخورد مناسبی به نظریات مثبت خود و دیگران دارد. اما در مقابل کسی که عزت نفس پایینی دارد، اغلب نوعی نگرش مثبت تصنعی نسبت به جهان پیرامون خود دارد. این شخص اساساً فردی است که غرور کمی در خود احساس می کند (بیابانگرد، ۱۳۷۳: ۲۱ و۲۰).
به نظر می رسد عزت نفس مثبت بر چهار عامل مبتنی می باشد که عبارتند از:
الف) ارتباطات بچه ها با والدین
ب) کنترل برخورد درباره عواطف منفی
ج) پذیرش خود
د)رفتار اجتماعی
گفته اند که نوجوانی با عزت نفس پایین نسبت به ماهیت انسان عقده حقارت دارد، این گونه اشخاص معمولاً از ابراز وجود ناتوان و چنین تصور می کنند که دیگران دوستش ندارند، فلذا در فعالیت های فوق برنامه به طور مداوم شرکت نمی کند و به ندرت به مدیریت جهت موقعیت های خاص انتخاب می شود و بیشتر تمایل دارد که ناشناخته باشد و چنین شخصی سعی می کند که از حضور در بحث های رسمی و غیررسمی اجتناب کند.
رویکرد اسلامی به عزت نفس
اسلام عالی ترین مکتب تربیتی است که ارزش های انسانی و متعالی را در وجود انسان پرورش می دهد. از دیدگاه اسلام، انسان باید ارزش خویشتن را مبنی بر این که اشرف مخلوقات است و در بهترین صورت (وجه) آفریده شده است و امانت الهی را بر دوش دارد، بشناسد تا به عزت نفس نائل آید.
علمای اخلاق برای نفس (احساسات و غرایز و عواطف آدمی) سه مرحله قائل می باشند که در قرآن مجید نیز به آنها اشاره شده است که عبارتند از:
۱- نفس اماره: نفس سرکشی که انسان را به گناه فرمان می دهد.
۲- نفس لوامه: پس از تعلیم و تربیت و تلاش و مجاهدت انسان به تعالی و برتری می رسد
۳- نفس مطمئنه: این مرحله ای است که پس از تهذیب و تزکیه و تربیت کامل انسان به مرحله ای می رسد که غرایز سرکش در مقابل او رام می شود و این همان مرحله آرامش است. همچنین حضرت علی(ع) می فرماید: بزرگترین سرمایه انسان اعتماد به نفس است. در ادامه نیز امام صادق علیه السلام می فرماید: از آن اشخاص تند خو مباش که مردم خوش ندارند به آنها نزدیک شوند، ولی خیلی هم سست مباش که هر که تو را ببیند تحقیر کند. (مطهری، ۱۳۶۳ : ۱۲۶) امام حسین(ع) نیز می فرماید: کار بدی مکن که ناگزیر از عذرخواهی باشی، زیرا انسان با ایمان نه بد می کند و نه عذر می خواهد، ولی منافق همه روزه بد می کند و پوزش می طلبد.
(همان مأخذه : ۱۳۴)
پس در اسلام به عزت نفس و کرامت انسانی توصیه و تأکید شده است و نفس مؤمن محترم و ارزشمند است و تمام نکات و موازین اخلاق اسلامی به این است که توجه انسان را به عزت نفس و کرامت انسانی جلب نماید.
حضرت علی علیه السلام در جایی دیگر می فرماید: ناتوان ترین مردم کسی است که از اصلاح نفس خود عاجز باشد.  
مهمترین نیازهای مربوط به عزت نفس را می توان در زمره مقوله ها ذیل دانست که شامل:
نیاز به کسب اعتماد در مورد پذیرش و تأیید قرار گرفتن
نیازهای مربوط به عشق و محبت
نیاز داشتن به روابط محبت آمیز با دیگران
نیاز به ایمنی
نیاز به احساس امنیت، عدم نگرانی خاطر و داشتن محیطی امن
نیازهای فیزیولوژی مانند نیاز به آب، غذا، هوا و غیره.(سیف، ۱۳۶۸: ۳۴۳ )
مازلو می نویسد: پس از آن که نیازهای سطح سوم ارضاء شدند نوبت نیازهای مربوط به عزت نفس یعنی نیازهای به قدرشناسی خود و مورد قدرشناسی دیگران قرار گرفتن می رسد و منظور از این نیازها آن است که فرد احتیاج دارد تا در خانه، اجتماع یا این که فرد احساس کند دیگران او می شناسند و درکش می کنند و از طرفی خود و دیگران را می شناسند و درک می کند.
راههای پرورش اعتماد به نفس
اعتماد به نفس را این گونه تعریف کرده اند که اعتماد به نفس یعنی ایمان به توانایی های ذاتی و استعدادهای فطری خویش و ایمان به یاری خداوند در پرورش و گسترش آنها.
روانشناسان می گویند در اعتماد به نفس قدرتی است که توانایی ها و اقتدارتان را دو چندان می کند.
یکی از بهترین راههای ایجاد و پرورش اعتماد به نفس این است که شب در بستر، پیش از آن که به خواب فرو روید با اندیشه های قدرتمند سرشار از اعتماد به نفس به ذهنتان خوراک برسانید. روانشناسان همچنین معتقدند که آخرین اندیشه هایی که پیش از خواب به سرتان می آیند در مدت زمان خواب به ذهن نیمه آگاهتان خوراک می رسانند. اگر در این هنگام ذهنتان را از اندیشه کامیابی و توانگری و ثمرات نیکو سرشار کنید، ذهن نیمه هشیارتان آنها را به صورت فرمان از شما می پذیرد.
یکی دیگر از بهترین عبارات تأکیدی برای ایجاد اطمینان و اعتماد به نفس این است که: «خداوند دوستم دارد، خداوند هدایتم می کند و خداوند راه را نشانم می دهد» منتظر نشوید تا دیگران به شما اطمینان و اعتماد به نفس بدهند یا تحسینتان کنند.
راه دیگر ایجاد و پرورش اعتماد به نفس را می توان تماس با کسانی دانست که دارای اعتماد به نفس می باشند.
همچنین شیوه دیگر را می توان پرورش شهود و تجسم یا تخیل خلاق دانست و دانشمندان اعتقاد دارند که شهود و تخیل خلاق دو قدرت نبوغ آمیز انسان هستند.
و خلاصه آن که در خودتان و دیگران مواردی نظیر: قدردانی، تحسین و تمجید که از جمله نکات مثبت می باشدرا تقویت کرده و دل و جرأت به خرج دهید و از دیگران نیز تعریف و تمجید کنید و آنها را ستایش کنید، با مردم مهربان باشید و با کلامی مهر آمیز آنها را به سوی تعالی و کامیابی سوق دهید. (کاترین پاندر- گیتی خوشدل)
ریشه های اعتماد به نفس
پدر و مادر اولین منبع قابل دسترسی جهت تقویت ریشه های اعتماد به نفس هستند. برای گروهی داشتن کمال و فضیلت، کار، موفقیت، خلاقیت و ابتکار موجب تقویت ریشه های اعتماد به نفس است و برای برخی دیگر، ظاهری آراسته، زیبایی صورت و اندام، لباس، خانه و ماشین و پول جهت تقویت اعتماد به نفس ضروری است. اعتماد به نفس با داشتن احساس مثبت نسبت به خود و قبول و پذیرش خود رشد و نمو می یابد و برای استحکام و پایداری به یک سیستم حمایتی قوی نیاز دارد.(نینوایی، ژیلا، ۷:۱۳۷۲)
نشانه های ضعف اعتماد به نفس
-علائم و نشانه های فیزیکی : معمولاً یک یا چند علامت از نشانه های فیزیکی زیر مبین و نشانه ضعف اعتماد به نفس است:
۱- لبهای آویزان ۲- صورت پژمرده و سیمایی غمگین ۳- چشمان بی فروغ ۴- لرزش ضعیف دست ها ۵- صدای ضعیف و نامطمئن ۶- پشت قوز کرده ۷- ظاهری شلخته و نامرتب.
همچنین علائم و نشانه های شخصیتی افراد مبتلا به ضعف اعتماد به نفس را می توان در یک یا چند طبقه زیر جای داد:
- افراد مهاجم و ستیزه جو، افراد کم رو و گوشه گیر، افراد متکبر و مغرور، افرادی که در تمام زمینه ها تشنه رقابت هستند، افرادی که لاف می زنند و به دیگران فخر می فروشند، افرادی که به سختی نیاز به کامل و بی عیب بودن را در خود احساس می کنند، افرادی که محتاج تصدیق از سوی دیگران هستند.
- علائم و نشانه های روانی ضعف اعتماد به نفس:
۱- بخل و حسادت ۲- نسبت به دیگران مشکوک بودن ۳- مشوش و نگران بودن ۴- نداشتن اعتماد به خود ۵- احساس عدم شایستگی و لیاقت و غرق در مشکلات خود بودن ۶- حریص در قدرت و جاه و مقام بودن ۷- اعتقاد داشتن به این نکته که همیشه حق با آنان است. ۸- تصور می کنند که مجبورند همه توقعات دیگران را برآورده نمایند.
چگونه اعتماد به نفس خود را ارتقا دهیم
توانا کسی است که به توانایی خویش اعتماد دارد. راه های موفقیت فقط جلوی پای صاحبان عزم و کسانی است که موانع را با لبخند استقبال می کنند و همان گونه که امرسون می گوید: «مردی که با اراده برای رسیدن به یک ستاره، اسب می تازد احتمال موفقیتش بیشتر از کسی است که برای رسیدن به منزل خویش با بی حالی در معبر تنگی می خزد.»
اعتماد، مادر موفقیت است، مهارت را بیشتر می کند، نیرو را زیادتر می سازد، مغز را سالم تر می کند و بر قدرت عمل می افزاید. کاری که انجام می دهید حاصل عقاید شما، عزم و اراده شما و اعتماد شماست. اگر اینها ضعیف باشند، حاصل کارتان نیز ضعیف است.(سید حسینی، رضا، :۸۵)
اگر جوانان به نیروی ایمان واقف باشند و بدانند که نیروی فکری چه معجزاتی دارد، مسلماً به بالاترین مقامات می رسند. پیوسته از قدرت اراده بحث می کنیم، اراده نیز یکی از اشکال ایمان است. اراده یعنی تصمیم به انجام یک کار و نشانه ای از ایمان به توانایی خویش در انجام آن کار است. هیچ کس تا ایمان به توانایی خویش در انجام کاری که شروع کرده است نداشته باشد قادر به انجام آن نیست، ایمان به پیروزی خود نیل به پیروزی است. وقتی که می خواهید کاری را انجام دهید، پیوسته پیش خود تکرار کنید که قادر به انجام آن هستید، به این ترتیب جرأت شما زیاد می شود و جرأت پایه اصلی ایمان است و بالاخره اگر ایمان و اعتقاد به نیروی خود داشته باشید، اگر موفق شده باشید که احساسات معنوی تان را به خوبی متوجه هدف خویش سازید، مسلماً به تمام آمال و آرزوهایتان خواهید رسید. هر روز موضوع شاد و مورد علاقه ای برای خود پیدا کنید و هرگز از خاطر دور نسازید که خداوند وعده نیکی های فراوانی به شما داده است. به پیروزی خود معتقد باشید و بدانید که موفق خواهید شد و اطمینان داشته باشید که خواستن توانستن است.(همان مآخذ: ۸۸-۸۶)
به طور خلاصه می توان عوامل اجتماعی، فرهنگی، خانوادگی، ارضای نیازهای اساسی، تجربیات موفقیت آمیز و دیگر عوامل را همچون: ثروت، مقام، اصالت خانوادگی و... در شکل گیری عزت نفس مؤثر دانست. بنابر این می توان گفت که عزت نفس فرد تا حدود زیادی وابسته به محیط و پیرامون فرد است ضمن آن که از نقش «خود» نیز به عنوان یک جهت دهنده به محیط نباید غفلت کرد.